Monomania

Vinyl is hot en steeds meer mooie albums van nu komen uit op vinyl. Wie had dat 20 jaar geleden verwacht? Wij niet in elk geval. De verkoop van nieuw vinyl stijgt jaar na jaar terwijl het medium sinds eind 19e eeuw in gebruik is. 

Veel vinyl verzamelaars zoeken ook naar oudere albums en komen soms zelfs thuis met elpees die gemaakt zijn voordat stereo elpees gangbaar werden.

In deze blog willen we ingaan om de verschillen tussen mono,- en stereo elpees en de juiste elementen voor het gebruik van mono elpees.

Microgroove 

In 1948 werd de Long Play (LP, Elpee) plaat geïntroduceerd door Columbia Records. In tegenstelling tot de daarvoor meer gangbare 78 rpm platen werd de groef verkleint en de snelheid verlaagd naar 33⅓ rpm. De naam van deze groef is de microgroove. Door deze kleinere groef kon er een langere speelduur bereikt worden. Om de geluidskwaliteit te verbeteren werden de lage tonen bij het snijden van de matrijs verzwakt en de hoge tonen versterkt. Zo werd de vervorming ten gevolge van hoge amplitudes van lage tonen verlaagd en het ruisniveau in het hoge tonen gebied ook aanzienlijk onderdrukt. Aan de weergave kant worden evenredig met de opname kant de lage tonen versterkt en de hoge tonen verzwakt zodat er uiteindelijk weer een rechte frequency response overblijft. En zie daar, High Fidelity (HIFI) was geboren! In 1948, net na de introductie van de LP, had elke platenmaatschappij een eigen curve waarmee dit gebeurden. In 1955 kwam er een internationale standaard in de vorm van de RIAA Recording curve. Dit artikel gaat over LP’s met een microgroove die volgens de RIAA recording curve opgenomen zijn. Dit zijn veruit de meeste elpees. 

Monomania

In 1955 was stereofonie nog alleen beschikbaar op experimentele basis en nog lang geen gemeengoed. Platen die uitgebracht werden waren daarom dus allemaal mono.

Stereofonie werd rond 1958/59 pas ontwikkeld en was de eerste jaren na de introductie een luxe. Pas rond 1966 werden stereo elpees de norm en raakte de uitgave van mono elpees op hun retour.

In de tijdspanne tussen 1955 en 1966 zijn veel mooie opnames gemaakt. Denk hierbij aan bijzondere jazzplaten, symphonieën van beroemde componisten, pianoconcerten, maar ook de eerste albums van The Beatles en andere popmuzikanten uit deze periode waren allemaal mono.

Opnames na 1959 werden soms in zowel stereo als mono uitgegeven. De opnames werden tegelijk gemaakt maar met een andere microfoon opstelling. De eindmix /  mastering van het mono en stereo album was anders, waardoor de mono plaat echt een andere productie is en een ander geluid laat horen van dezelfde muziek. Fascinerend niet? Veel collectors willen uiteraard beide releases van hun favoriete albums in hun collectie opnemen.

Voor veel verzamelaars zijn daarom de mono albums erg interessante items geworden. Voor bekende titels van oude jazz en pop mono’s worden tegenwoordige astronomische bedragen betaald. Klassiek blijft nog enigszins achter bij deze trend maar de verwachting is dat mono platen van klassieke muziek in de nabije toekomst sterk in prijs zullen gaan stijgen, zeker als het gaat om mooie uitvoeringen, gespeeld door beroemde orkesten en gedirigeerd door beroemde dirigenten op hoog aangeschreven labels gaat. 

De toenemende belangstelling voor mono elpees wordt onder verzamelaars monomanie genoemd. Zelf ben ik, Abbe, ook besmet geraakt door dit virus. In elke platenbak bij de kringloop of de tweedehands muziekwinkel vis ik de mono’s er uit en raak ik in extase als ik weer een mooi exemplaar gevonden heb. 

Get into the groove

Wanneer je collectie mono’s, net als bij mij, uit de hand dreigt te gaan lopen is het de moeite waard om te investeren in een ‘echt’ mono element. 

Bij de introductie van stereo elementen (en platen) is goed nagedacht over backwards compatibiliteit, waardoor het mogelijk is om met een stereo element een mono elpee af te spelen, maar optimaal is dat niet. 

Andersom, met een mono element een stereo plaat afspelen is mogelijk, maar niet bevorderlijk voor de levensduur van de plaat. Een stereo groef is namelijk iets smaller dan de mono groef waardoor de mono naald de groef sneller zal laten slijten. Speelde je vroeger je favoriete stereo elpees op een (goedkope) mono platenspeler af dan is de kans groot dat ze nu niet meer om aan te horen zijn.

Closeup

Laten we eens iets meer inzoomen op die verschillen. Wanneer we naar de groef kijken van een stereo elpee valt op dat aan de linkerzijde van de groef een ander golfpatroon zichtbaar is dan aan de rechter zijde. De linker zijde bevalt de informatie van het linker kanaal, de rechterzijde bevalt de informatie van het rechterkanaal. Het stereo element is zo gemaakt dat de beweging van de naald die door de groef heen beweegt omgezet wordt in een apart signaal voor het linker en rechter kanaal wat via de versterker en speakers apart weergegeven wordt. De spoelen voor het linker- en rechterkanaal in het element bevinden zich onder een hoek van 90 graden ten opzichte van elkaar.

De mono groef is heel anders van opzet, er is maar één golf patroon zichtbaar dat de naald van het mono element in de horizontale richting laat bewegen.

Stereo versus mono groef. De stereo groef bevat twee aparte golf vormen die onder een hoek van 90 graden ten opzichte van elkaar staan. De stereo groef bevat maar 1 golf wat de mono naald in horizontale richting laat bewegen. Bron: Ortofon.

Doordat de spoelen van een stereo element niet in horizontale richting staan opgesteld maar onder een hoek van 45 graden ten opzichte van de beweging van de mono groef zal een stereo element een mono plaat niet optimaal laten weergeven. Ook is de naaldtip van de stereo naald smaller dan optimaal is voor de mono plaat.

Mono element

Wie zijn of haar mono elpees graag perfect wil horen doet er daarom goed aan om te investeren in een mooi mono element. Zo’n mono element heeft de juiste diameter naald tip en een spoel die in de juiste richting staat opgesteld (horizontaal) voor het optimaal afspelen van mono platen. Omdat de meeste mensen hun mono albums wel over beide speakers van hun audiosysteem willen laten horen beschikken moderne mono elementen wel over twee uitgangen (links en rechts) die uiteraard exact hetzelfde signaal bevatten. De signalen zijn intern doorverbonden.

Mono platen afgespeeld met een mono element klinken aanzienlijk stiller, vervormen minder en geven een hogere spanning af ten opzichte van weergave met een stereo element.

UIteraard kan Vintage Audio Repair u helpen bij het uitzoeken van een mooi mono element en het installeren van dit element op uw bestaande of een extra headshell. 

Twee draaitafels

Wanneer uw setup ruimte heeft voor een extra draaitafel dan kan u natuurlijk een draaitafel inrichten voor mono platen en eentje voor stereo platen. Dit vereist wel de nodige ruimte en is aanzienlijk duurder dan een extra headshell met een mono element. Toch heeft dit wel voordelen. U hoeft geen headshell te verwisselen en af te stellen als u een mono plaat wilt draaien en u kunt de arm optimaal instellen voor het toegepaste element. Naast ruimte voor een extra draaitafel vereist deze setup een (voor)versterker met twee platenspeler ingangen. 

Twee headshells

Voor wie dit scenario niet realistisch is raden we aan om een mono element op een verwisselbare extra headshell te monteren. Hiermee is het mogelijk om snel en eenvoudig het element te verwisselen.

Voor armen met een SME aansluiting raden we bijvoorbeeld de Audio-Technica AT-HS10 headshell aan. Mocht u een ander type headshell hebben, bijvoorbeeld een Lenco, Dual of Thorens headshell informeer dan per email naar de mogelijkheden. 

Weegschaal

Na het verwisselen van de headshell moet de naalddruk nog wel worden afgesteld. Met onze Tonar Trackurate naalddruk weegschaal is dit eenvoudig zelf te doen. 

Vintage Audio Repairs Choices

De meeste grote element producenten hebben wel een of meerdere mono elementen in hun assortiment. We hebben er een aantal geselecteerd waar we erg over te spreken zijn, die we kunnen leveren en kunnen monteren voor u.

1. Ortofon SPU Mono voor 899,- Onze favoriete optie voor het afspelen van oude mono elpees. Gemaakt naar authentiek recept van Ortofon. Dit MC element vereist geen MC ingang of dure step up transformator en kan dus rechtstreeks aangesloten worden op een (goede) MM ingang van een versterker of phono voorversterker. Let op, dit element vereist een arm met een zwaar contragewicht zoals de SME 3009 / 3012 S2 non improved.
2. Ortofon 2M Mono voor 399,- Dit veelzijdige mono element past onder vrijwel elke arm en kan rechtstreeks op een MM ingang aangesloten worden. De naaldvorm is geoptimaliseerd voor oude microgroove elpees. 
3. Audio-Technica AT-MONO3/LP voor 199,- Schitterend, betaalbaar Audio-Technica high output MC element dat rechtstreeks op een MM ingang aangesloten kan worden en zeer precies klinkt. De levensduur van de diamant naald is ongeveer 500 uur, wat slijtage aan de vaak kostbare en zeldzame platen minimaliseert.
4. Audio-Technica VM610MONO voor 149,- Meest betaalbare mono element uit onze selectie. Dit element laat zich zeer makkelijk installeren kan onder vrijwel alle armen en op alle phono voorversterkers met MM ingang aangesloten worden. 
5. Ortofon MC Quintet Mono voor 499,- Schitterend Ortofon MC element dat in combinatie met een hoogwaardige arm en een goede MC phono voorversterker uitmuntend klinkt.

Mono elpees afspelen met een stereo element

Mocht uw collectie mono elpees beperkt zijn of heeft u de investering voor een extra mono element niet over voor de mono albums die u heeft dan hebben we een eenvoudige truc om de best mogelijke geluidskwaliteit uit het afspelen van uw mono albums met een stereo element te halen. 

Omdat het stereo element zo gemaakt is dat het de verschillen tussen de linker en rechter groef maximaal uit elkaar haalt zal stof / vuil en verschil in slijtage tussen de linker en rechter kant van de groef weergegeven worden als een ongewenst stereogeluid. Dit kan eenvoudig voorkomen worden door een van de tulp kabeltjes uit de (phono) voorversterker los te nemen en de mono schakelaar van de versterker in te drukken. Hierdoor wordt maar één  kant van de groef afgetast, stereo ruis wordt niet weergegeven en dankzij de mono toets wordt het mono signaal over beide luidsprekers weergegeven.

Zwart / wit

Why bother, vraagt u zich wellicht af? Mono platen kunnen zonder iets aan te passen prima met een stereo element afgespeeld worden. Bovendien zijn ze (heel) oud en missen de stereo informatie waardoor het stereobeeld ontbreekt.

Natuurlijk is dat waar maar het is niet het hele verhaal. Net zoals een zwart / wit foto, waar de kleur informatie ontbreekt, een sterker accent op compositie, contrast en belichting legt laat een goede mono opname de klank van instrumenten horen zoals dat met een goede stereo opname bijna niet mogelijk is. Een goede mono opname kan heel groot, breed en levensecht klinken. Hifi hoeft niet stereo te zijn! Daar zijn een aantal redenen voor. 

Allereerst de eenvoud van de opname. Bij een stereo opname zijn meer microfoons nodig wat de kans op fase fouten in de productiefase vergroot waardoor klanken kunnen vertroebelen.

Tussen 1958 en 1967 werd buizen apparatuur gebruikt bij het maken van de opname en de productie daarvan. De buizen sound maakt dat opnames ook ‘lekkerder’ klinken ten opzichte van de eerste generatie transistor opnameapparatuur, en dat is goed te horen.

Ook is het vinyl uit de gouden mono jaren vrijwel altijd dikker en van veel betere kwaliteit.

Overigens is het wel zo dat de opnametechniek in de loop van de jaren vijftig met sprongen vooruit gegaan is. Ik heb elpees uit 1952 in mijn vinyl collectie zitten die qua plaats slijtage en persing goed zijn, maar waarvan de opnamekwaliteit laat horen dat het om gedateerd materiaal gaat. Bij goede opnames vanaf midden jaren vijftig is dit echt niet meer het geval. Die klinken soms zo levensecht dat je vergeet dat het gaat om platen van bijna 70 jaar oud. Het stereo effect mis je bij dit soort platen overigens ook helemaal niet. 

Hunting

Heeft deze blog uw nieuwsgierigheid naar mono opnames getriggerd en bent u benieuwd hoe deze klinken dan raad ik u van harte aan eens een bezoekje te brengen aan uw lokale kringloopwinkel. Grote kans dat tussen de Alle 13 even goed en James Last feestmuziek elpees ook nog een paar mooi mono albums liggen. Zeker klassiek is goed te vinden. Voor een mono persing van The Beatles – Rubber Soul of Miles Davis – Kind of Blue in mint condition moet u tegenwoordig een arm en een been afstaan maar KV 425 en KV 504 van Mozart gespeeld door het Wiener Symphoniker, gedirigeerd door Willem van Otterloo, uitgebracht door Philips kostte me maar 1,95 euro. Zo liggen er talloze ‘juweeltjes’ bij kringloopwinkels die het verdienen om bij een muziekliefhebber in de collectie opgenomen te worden en gedraaid te worden op een draaitafel met een mooi mono element. Ik ben er van overtuigd dat veel van deze mono klassieke platen in de nabije toekomst, net zoals mono jazz en pop albums, sterk in prijs zullen toenemen. Naast een muzikale rariteit zijn mono platen vermoedelijk dus ook een uitstekende belegging. 

Artwork

Hebben we het al over artwork gehad? Veel mono covers zijn zo mooi dat je ze zo kan inlijsten en aan de muur kunt hangen. Daarnaast is het karton vaak ook nog een stuk dikker. We hebben een aantal foto’s toegevoegd van mooi mono covers om een idee te geven waar we het over hebben.